Zakon krzyżacki – pełna nazwa brzmi: Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie (Zakon Krzyżacki, Zakon Niemiecki, łac. Ordo fratrum domus hospitalis Sanctae Mariae Theutonicorum in Jerusalem, Ordo Teutonicus, OT, niem. Orden der Brüder vom Deutschen Haus Sankt Mariens in Jerusalem, Deutscher Orden, DO) – zakon rycerski, jeden z trzech największych, obok joannitów i templariuszy, które powstały na fali krucjat w XII wieku. Zakon na wiele setek lat opanował obszary późniejszych Prus Wschodnich oraz dzisiejszej Łotwy i Estonii tworząc z tych ziem Prusy Zakonne. Zakon podbił także niektóre ziemie Polski i Litwy.
Początki zakonu
Początki zakonu krzyżackiego to okres III krucjaty i oblężenie Akki
w ok. 1191 roku, w trakcie którego rycerze krzyżowi pochodzenia
niemieckiego założyli, przy szpitalu zorganizowanym przez mieszczan
z Bremy i Lubeki, nieformalne stowarzyszenie, które miało się
opiekować rannymi i chorymi Niemcami. Spowodowane było to tym, że
wcześniej powstałe zakony templariuszy i joannitów, mimo że powinny
opiekować się wszystkimi krzyżowcami, w pierwszej kolejności
troszczyły się o swoich krajan. Książę szwabski Fryderyk następnie
przekazał owemu stowarzyszeniu niemiecki szpital przeniesiony z
Jerozolimy do Akki, wymuszając jednocześnie na jego członkach
złożenie ślubów czystości. Szpital miał oficjalną nazwę Szpitala
Najświętszej Marii Panny przy Domu Niemieckim w Jerozolimie i od
jego nazwy powstała też nazwa bractwa szpitalnego, gdy w 1191 r.
papież Klemens III oficjalnie zatwierdził jego istnienie. Po
zdobyciu Akki papież przyznał bractwu rozległe dobra wokół tego
miasta i instytucja ta zaczęła szybko powiększać swoje szeregi.
Cesarz rzymski Henryk VI Hohenstauf postanowił wykorzystać bractwo
do swoich celów i nadał mu kolejne ziemie w południowych Włoszech w
1197 roku szpitale w Barletcie i Palermo. A także wyjednał u papieża
Celestyna III przyznanie bractwu statusu pełnego zakonu rycerskiego,
co nastąpiło w ok. 1198 r.
Wzór stanowiły dlań dawniej istniejące zakony joannitów i
templariuszy, gromadzące rycerzy z zachodniej i południowej Europy,
mające ogromne bogactwa i znaczenie polityczne. Biały płaszcz
przekreślony czarnym krzyżem stał się znamieniem wyróżniającym
niemieckich rycerzy-mnichów. Pierwszym wielkim mistrzem
przemienionego zakonu został Henryk Walpot. Po śmierci Henryka VI i
niepowodzeniach krucjaty, zakon zaczął przeżywać regres.
Regresowi temu zapobiegł czwarty z kolei wielki mistrz zakonu
Hermann von Salza, który drogą cierpliwych działań dyplomatycznych
wyjednywał od kolejnych papieży i cesarzy rzymskich kolejne
przywileje i dobra na terenie Włoch, Niemiec i Palestyny, dzięki
czemu zakon stał się prawdziwą potęgą ekonomiczną i polityczną,
znacznie wyprzedzając wpływami joannitów i templariuszy. Dzięki
nadaniom Cesarza Fryderyka II zakon posiadał liczne dobra na
Sycylii, posiadłości w Brindisi, Bari, Barletcie, Palermo. W 1212 r.
król Armenii podarował zakonowi twierdzę Amudain. W 1219 r. w
trakcie wyprawy krzyżowej zakonnicy mieli znaczący udział w
oblężeniu Damietty. Wynikiem sławy ich czynów było wiele nadań w
Europie. Konwenty zakonu powstały przy posiadłościach w Wenecji,
Parmie, Padwie, Bolonii, Friuli. Duże donacje zakon otrzymał też w
Hesji, Turyngii, Nadrenii i Frankonii. W 1228 r. zakon rozpoczął
budowę zamku Montfort, w 1229 otrzymali szpital w Jerozolimie.
Oprócz licznych nadań w Akce, Antiochii, Sydonie, Trypolisie, Jaffie
zakon otrzymał też baronię Sydon. Wielki mistrz zyskał też
szczególną przychylność Honoriusza III który nadał krzyżakom 113
przywilejów.
Dla Hermanna von Salza było to jednak wszystko za mało, gdyż jego
ambicją było stworzenie niezależnego państwa zakonnego. Zdawał on
sobie sprawę, że zdobycze na terenie Palestyny są nietrwałe i
dlatego starał się znaleźć mu nowe lokum. Pierwszym takim miejscem
był Siedmiogród, gdzie zaprosił zakon król węgierski Andrzej II dla
obrony swoich wschodnich rubieży przed koczowniczymi plemionami
Kumanów. W 1212 roku król nadał im ziemię Borsa. Krzyżacy budowali
zamki oraz sprowadzali niemieckich osadników. Jeden z nich
nazwali... Marienburg (dziś Feldioara, Rumunia). W 1224 r. Krzyżacy
podjęli próbę wyłamania się spod zależności lennej od króla Węgier i
przekazania dzierżawionych dóbr – jako lenno – papiestwu. w 1225 r.
zostali przegnani przez króla, którego poparł episkopat wegierski.
Działalność na
ziemi chełmińskiej i w Prusach
Na początku XIII wieku książęta: Władysław Odonic (Wielkopolska),
Konrad mazowiecki, Mściwój I (książę gdański), Leszek Biały (książę
krakowski) Henryk Brodaty (książę śląski), prowadzili akcję
chrystianizacyjną na bogatych terenach Prus w latach 1222-1223.
Akcję misyjną prowadził opat Zakonu Cystersów w Łeknie i zakon
rycerski Braci Dobrzyńskich, powołany w tym celu przez księcia
Konrada. Akcje nie przyniosły jednak spodziewanych efektów. W 1226
r. książę mazowiecki Konrad zaprosił, za namową Jadwigi Śląskiej,
Zakon na swoje ziemie, przyznając mu w dzierżawę ziemię chełmińską,
z której Zakon miał dogodną bazę do rozpoczęcia walk z plemionami
Prusów, które zagrażały północnym rubieżom Mazowsza. Cesarz
Niemiecki Fryderyk II oraz papież Grzegorz IX zezwolili oficjalnie
Zakonowi na założenie na terenach odebranych Prusom swojego własnego
księstwa, które formalnie miało stać się częścią Cesarstwa
Rzymskiego i jednocześnie lennem książąt mazowieckich.
Wielkie zaangażowanie w chrystianizację Prus książąt polskich takich
jak Konrad Mazowiecki i Henryk Brodaty było spowodowane przez
papieża, który chciał założyć w Prusach państwo kościelne z pomocą
cystersów i księcia gdańskiego Świętopełka popierając tego
ostatniego w jego dążeniach uniezależnienia się od Polski.
Sprowadzeni Krzyżacy wygrali rywalizację z cystersami o misję w
Prusach, a książęta polscy razem z Krzyżakami w 1242 r. zawarli
układ o podziale Pomorza Gdańskiego i rozpoczęli wojnę zwaną
piętnastoletnią, która jednak Polsce nie przyniosła odzyskania
wpływów na Pomorzu.
Oprócz napływania kolejnych braci, Zakon uzyskał także wsparcie
papieża – wyprawy przeciw Prusom zyskały rangę krucjat, w których
brali udział także polscy książęta. W 1235 do Krzyżaków przyłączają
się Bracia Dobrzyńscy, a w 1237 Zakon kawalerów mieczowych zawiera z
nimi sojusz polityczno-militarny, będący właściwie unią tych dwóch
zakonów.
I etap podboju Prus
Od 1230 do 1249 Zakon, dzięki stale napływającemu wsparciu i
posiłkom przysyłanym przez Fryderyka II, zdołał całkowicie zająć i
spacyfikować dawne tereny Prusów aż do rzeki Pasłęki (Pomezania).
System walki Krzyżaków polegał na stopniowym eliminowaniu
rozproszonych gniazd oporu Prusów i umacnianiu dopiero co zdobytej
władzy terrorem prowadzonym z systemu błyskawicznie budowanych
fortyfikacji.
Podbijanie Pomezanii spowodowało wybuch I Powstania Prusów, których
poparł książę pomorski Świętopełk wypowiadając wojnę Krzyżakom w
1242 r. W związku z porwaniem przez zakonników jego syna Mściwoja,
książę Świętopełk podpisał pokój na Kowalowym Ostrowie w 1248 r., na
mocy którego m.in. utracił na rzecz Krzyżaków gród Zantyr i Pień
oraz prawo pobierania od nich cła. Zdecydowało to o klęsce powstania
i zmusiło Prusów do podpisania w 1249 r. układu w Dzierzgoniu.
Prusowie uznali władzę zwierzchnią Zakonu i przenieśli się wg jego
postanowień za Pasłękę. Świeżo zdobyte tereny zakonne zostały
skolonizowane przez chłopów sprowadzanych z Mazowsza, Czech i
Niemiec.
II etap podboju
Prus
Drugi etap podboju Prusów zaczął się jednak już w rok po układzie w
Dzierzgoniu, kiedy to Zakon podjął jednorazową kampanię zdobycia
Dolnych Prus i Sambii, co było możliwe dzięki wsparciu króla Czech
Ottokara II. Na cześć tego króla główna siedziba zakonu w Dolnych
Prusach została nazwana Królewcem.
W 1260 wybuchło dobrze zorganizowane II Powstanie Prusów pod wodzą
Herkusa Monte, które zakończyło się niemal sukcesem, jednak ponowne,
szybkie wsparcie cesarza rzymskiego dla Zakonu oraz sprawdzona
technika budowania twierdz i stosowanie terroru spowodowała, że w
1283 powstanie upadło. Przywódca został pojmany przez Krzyżaków i
powieszony, a sami Prusowie praktycznie wycięci w pień lub
zamienieni w niewolników.
W trakcie wymienionych walk powstała na terenie Prus świetnie
zorganizowana sieć zamków i twierdz, wokół których zaczęły powstawać
rolniczo-leśne latyfundia bezpośrednio zarządzane przez rycerzy
zakonnych.
Ekspansja na
ziemie polskie
W 1308 r., już własnymi siłami Zakon zajął bezprawnie Pomorze
Gdańskie, co wywołało protest Władysława Łokietka i pozwanie przed
sąd papieski w Inowrocławiu, który 10 lutego 1321 r.nakazał Zakonowi
zwrot Pomorza, do którego jednak wyroku Zakon się nie zastosował.
Wielki Mistrz przekupił króla Francji, aby ten wpłynął na papieża,
aby unieważnił wyrok. Papież był wtedy w niewoli awiniońskiej, więc
wymuszenie na nim tej decyzji nie było trudne. Wkrótce Zakon
sprzymierzył się z księciem Janem Luksemburskim oraz władcą
Meklemburgii i w 1327 r. zaatakował Kujawy oraz Wielkopolskę
przeprowadzając wiele łupieżczych najazdów, terroryzując mieszkańców
tych regionów poprzez palenie wsi i mordowanie kobiet i dzieci.
Wtedy stoczono w 1331 r. nierozstrzygniętą bitwę pod Płowcami, która
pomimo że nie zmusiła Zakonu do oddania Pomorza, obaliła mit, że
Krzyżacy są niezwyciężeni. W trakcie kampanii w 1331 roku atakujące
z południa wojska Jana Luksemburskiego nie zdołały zdobyć Poznania i
zawróciły z powrotem do Czech.W 1342 r. najechali ogromną armią na
katedrę w Poznaniu, zrabowali łup w katedrze i uciekli. Po drodze
palili domy i kościoły.
Zakon nadal próbował atakować Kujawy i Wielkopolskę metodą wojen
podjazdowych, jednak działania dyplomatyczne Kazimierza Wielkiego
rozbijające w czasie Zjazdu w Wyszehradzie w 1335 r. ich sojusz z
Czechami (i pozywając ich przed polubowny sąd papieski w Warszawie w
1339 r.), chcąc też zająć tereny Rusi Czerwonej, skłonił Zakon do
podpisania pokoju w Kaliszu w 1343 r., w którym Zakon zwrócił Kujawy
i ziemię dobrzyńską, zaś warunkowo jako jałmużnę zatrzymywał
Pomorza, ziemię chełmińską i michałowską. Pomimo trzech kolejnych
wyroków sądu papieskiego, nakazujących zwrot Pomorza, Zakon nie
oddał nigdy dobrowolnie ani piędzi ziemi.
Pokój w Kaliszu zmusił jednak Zakon do zaprzestania ataków na
Polskę. Zakon skierował swoje zbrojne ostrze przeciw Litwie,
zajmując częściowo Żmudź. Zmusiło to księcia litewskiego Jagiełłę do
przyjęcia chrztu, na którym dostał imię Władysław oraz ożenku z
córką Ludwika Węgierskiego – Jadwigą Andegaweńską, zapoczątkowując
unię polsko-litewską. Jagiełło na skutek ciągłych walk podjazdowych
na Kujawach i na Litwie prowadzonych przez Zakon, zdecydował się
ostatecznie na rozpoczęcie wielkiej wojny (1409-1411), której
kulminacyjnym momentem była bitwa pod Grunwaldem, a uwieńczeniem
pokój w Toruniu (1411). Pokój ten został mimo zwycięskiej kampanii
wojskowej wymuszony na Jagielle ogólną sytuacją polityczną Polski,
gdyż w obronie Zakonu stanęła koalicja władców z dynastii
Luksemburskiej – Jana, ks. zgorzeleckiego, Wacława, króla Czech oraz
króla Węgier Zygmunta. Pokój ten nie oddał ponownie Pomorza
Gdańskiego ani ziemi chełmińskiej, zmusił jednak Zakon do
zaprzestania ataków na Litwę i Polskę. Zakon zaczął od tego czasu
tracić na sile, a jego sytuacja ekonomiczna pogorszyła się na skutek
blokady wymiany handlowej prowadzonej przez Polskę i Litwę.
6 lutego 1454 wybuchło wewnątrz państwa zakonnego powstanie
mieszczan, które wsparł król Kazimierz Jagiellończyk (wojna
trzynastoletnia), stosując przeciw zakonowi tę samą taktykę wojen
podjazdowych, które prowadził niegdyś sam Zakon. Wojna ta przyniosła
w efekcie kolejny pokój toruński (1466) – Zakon oddał Pomorze
Gdańskie, ziemię chełmińską i michałowską, a także część Warmii
łącznie ze stolicą Zakonu – Malborkiem. Oprócz tego wielki mistrz
zgodził się być lennikiem króla Polski i przeniósł swoją stolicę do
Królewca.
Upadek państwa
zakonnego w Prusach
Mimo to, Zakon wciąż co jakiś czas organizował łupieżcze wypady na
tereny Warmii i Mazur, jednak już bez większych rezultatów. Od 1501
wielcy mistrzowie krzyżaccy odmawiali składania hołdu lennego
władcom Polski, co stało się powodem wojny polsko-krzyżackiej
1519-1521. Po przegranej wojnie, zmuszony przez koneksje rodzinne
oraz dla zachowania pokoju wewnętrznego, wielki mistrz Zakonu
Albrecht Hohenzollern przeszedł na luteranizm, co położyło kres
istnieniu państwa zakonnego. Państwo zarządzane przez Albrechta,
mimo że wciąż dość silne militarnie, znalazło się w próżni
politycznej, co wykorzystał król polski Zygmunt Stary i zmusił
Albrechta do hołdu lennego w 1525, jako wieczystego lennika
Królestwa Polskiego.